Trí-Tuệ Thiền-Tuệ Có 16 Loại

Pháp-hành thiền-tuệ là pháp-hành chỉ có trong Phật- giáo mà thôi, không có ngoài Phật-giáo.

Pháp-hành thiền-tuệ gồm có 16 loại trí-tuệ thiền-tuệ được chia ra làm 2 loại:

• Trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới (lokiyavipassanā).
• Trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới (lokuttaravipassanā).

1. Trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới có 14 loại trí-tuệ.

Trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới (lokiyavipassanā) gồm có 14 loại trí-tuệ thiền-tuệ đồng sinh với đại-thiện-tâm hợp với trí-tuệ có đối-tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp tam- giới, kể từ trí-tuệ thứ nhất gọi là nāmarūpapariccheda- ñāṇa theo tuần tự cho đến trí-tuệ thiền-tuệ thứ 13 gọi là gotrabhuñāṇa và trí-tuệ thứ 16 gọi là paccavekkhaṇa- ñāṇa cuối cùng.

2. Trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới có 2 loại trí-tuệ.

Trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới (lokuttaravipassanā) gồm có 2 loại trí-tuệ là trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 gọi là maggañāṇa và trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam- giới thứ 15 gọi là phalañāṇa.

• Trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 14 gọi là magga- ñāṇa: Thánh-đạo-tuệ đồng sinh với 4 Thánh-đạo-tâm có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.
• Trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới thứ 15 gọi là phala- ñāṇa: Thánh-quả-tuệ đồng sinh với 4 Thánh-quả-tâm có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.

4 Thánh-đạo, 4 Thánh-quả và Niết-bàn gọi là 9 siêu- tam-giới-pháp (lokuttaradhamma).

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có khả năng chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc 4 Thánh-đạo, 4 Thánh-quả và Niết-bàn, là hành-giả như thế nào?

* Hành-giả nào phải là người tam-nhân (tihetuka- puggala) có đủ 3 thiện-nhân là vô-tham, vô-sân, vô-si (trí-tuệ) từ khi tái-sinh, đã từng thực-hành 10 pháp-hạnh ba-la-mật đầy đủ từ vô số kiếp quá-khứ đã được tích lũy ở trong tâm từ kiếp này đến kiếp kia trong vòng tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài cho đến kiếp hiện-tại.

Kiếp hiện-tại hành-giả ấy là người có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, có duyên lành đến hầu đảnh lễ Đức-Phật, hoặc bậc Thánh thanh-văn đệ-tử của Đức-Phật, lắng nghe chánh-pháp của Đức-Phật, rồi phát sinh đức-tin trong sạch nơi Tam-bảo: Đức-Phật-bảo, Đức-Pháp-bảo, Đức-Tăng-bảo, trở thành thanh-văn đệ-tử của Đức-Phật, có ý nguyện thực-hành pháp-hành thiền-tuệ.

Hành-giả ấy là người có giới hoàn toàn trong sạch thanh-tịnh làm nền tảng, làm nơi nương nhờ, hiểu biết rõ

đối-tượng thiền-tuệ là tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh- pháp thuộc về chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma).

Khi thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, hành-giả luôn luôn có yonisomanasikāra hỗ trợ cho chánh-niệm và trí- tuệ tỉnh-giác, thực-hành đúng theo pháp-hành trung- đạo (majjhimāpaṭipadā), có khả năng làm cho trí-tuệ thiền-tuệ phát sinh theo tuần tự từ trí-tuệ thiền-tuệ tam- giới (lokiyavipassanā) cho đến trí-tuệ thiền-tuệ siêu- tam-giới (lokuttaravipassanā), gồm có 16 loại trí-tuệ thiền-tuệ từ bậc thấp đến bậc cao như sau:

16 Loại Trí-Tuệ Thiền-Tuệ

1. Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có chánh- niệm trực nhận⁽¹⁾ngay mỗi đối-tượng thân hoặc thọ hoặc tâm hoặc pháp hoặc sắc-pháp hoặc danh-pháp thuộc về chân-nghĩa-pháp, có trí-tuệ tỉnh-giác trực giác⁽²⁾ thấy rõ, biết rõ, phân biết rõ thật-tánh của mỗi đối-tượng sắc-pháp hoặc mỗi đối-tượng danh-pháp ấy đều là pháp-vô-ngã, không phải ta, không phải người, không phải người nam, không phải người nữ, không phải chúng-sinh, không phải vật này vật kia, v.v… mà chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi.

Trí-tuệ phát sinh thấy rõ, biết rõ đúng thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp như vậy là trí-tuệ thứ nhất gọi là nāmarūpaparicchedañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp ấy là pháp-vô-ngã, thuộc về chân-nghĩa-pháp. Nāmarūpaparicchedañāṇa gồm có 4 từ nāma, rūpa,

pariccheda, ñāṇa:

¹ Chánh-niệm trực nhận ngay mỗi đối-tượng hiện-tại, không qua suy nghĩ.

² Trí-tuệ tỉnh-giác trực giác ngay mỗi đối-tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp hiện-tại ấy không qua suy nghĩ, nên còn ở trong lĩnh vực của chân-nghĩa-pháp.

• Nāma: Danh-pháp đó là tâm với tâm-sở là đối-tượng của pháp-hành thiền-tuệ chỉ có 81 tam-giới-tâm (trừ 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm) và 52 tâm-sở.
• rūpa: Sắc-pháp là đối-tượng thiền-tuệ chỉ có 18 sắc- pháp thật rõ ràng (nipphannarūpa) mà thôi (trừ 10 sắc- pháp không rõ ràng (anipphannarūpa).
• pariccheda: Phân biệt rõ.
• ñāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ.

Nāmarūpaparicchedañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp ấy là pháp-vô-ngã, thuộc về chân-nghĩa-pháp.

Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa này không chỉ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ đối-tượng đúng theo thật-tánh của mỗi sắc-pháp hoặc mỗi danh-pháp ấy mà còn thấy rõ, biết rõ chủ-thể đúng theo thật-tánh của danh-pháp (tâm) biết đối-tượng mỗi sắc-pháp, mỗi danh- pháp, bởi vì đối-tượng và chủ thể liên quan với nhau đều là pháp-vô-ngã, không phải ta, không phải người, không phải người nam, phải người nữ, không phải chúng-sinh nào cả, v.v… mà chỉ là thật-tánh của sắc- pháp, của danh-pháp mà thôi.

Trước đây, sự thật thật-tánh của sắc-pháp, của danh- pháp bị màn vô-minh (avijjā) che phủ, nên không thấy rõ, biết rõ thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp ấy, lại còn tà-kiến theo chấp ngã (attānudiṭṭhi) thấy sai, chấp lầm nơi sắc-pháp, nơi danh-pháp cho là ta, ngã, người, người nam, người nữ, chúng-sinh, vật này, vật kia, v.v…

Nay, hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có đối- tượng sắc-pháp hoặc danh-pháp hiện-tại, thực-hành đúng theo pháp-hành thiền-tuệ nên trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa phát sinh thấy rõ, biết rõ

phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp

đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma):

• Danh-pháp chỉ là danh-pháp.
• Sắc-pháp chỉ là sắc-pháp.
• Danh-pháp là một, sắc-pháp là một.
• Trong danh-pháp không có sắc-pháp.
• Trong sắc-pháp không có danh-pháp.
• Khi trí-tuệ thấy sắc-pháp nào thì cũng biết đến danh-pháp biết sắc-pháp ấy, bởi vì liên quan với nhau.
• Khi trí-tuệ thấy danh-pháp nào thì cũng biết đến sắc-pháp nơi phát sinh danh-pháp ấy, bởi vì liên quan với nhau.
• Tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp đều là pháp- vô-ngã, không phải ngã (ta), không phải người, không phải người nam, không phải người nữ, không phải chúng-sinh nào cả, cũng không phải vật này, vật kia, v.v… mà chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi.

Khi ấy, diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được tà-kiến theo chấp ngã (attānudiṭṭhi) hoặc tà-kiến chấp thủ nơi ngũ-uẩn (sakkāyadiṭṭhi) cả trong đối-tượng lẫn chủ thể, nên gọi là chánh-kiến thiền-tuệ (vipassanāsammādiṭṭhi), đạt đến pháp-thanh-tịnh thứ 3 gọi là diṭṭhivisuddhi: Chánh-kiến thanh-tịnh là pháp-thanh-tịnh thứ nhất trong pháp-hành thiền-tuệ.

Ví dụ: Trước đó, ông A đi đường vào ban đêm có ánh sáng trăng lờ mờ, thấy sợi dây ngoằn ngoèo giống như con rắn nằm giữa đường, ông thấy sai tưởng lầm nơi sợi dây ngoằn ngoèo kia cho là con rắn độc, ông phát sinh tâm sợ hãi, nên tránh xa con rắn độc ấy mà đi.

Sau đó, ông A gặp được bậc thiện-trí giảng dạy cho ông biết sự thật đó là sơi dây không phải là con rắn độc như ông đã thấy sai, tưởng lầm. Bậc thiện trí trao cho

ông một cây đèn, dẫn ông trở lại chỗ sợi dây ngoằn ngoèo ấy. Ông A rọi đèn chiếu sáng đến sợi dây ngoằn ngoèo ấy, tận mắt thấy rõ đúng sự thật là sợi dây ngoằn ngoèo này chỉ là sợi dây ngoằn ngoèo mà thôi, không phải là con rắn độc như trước đó ông đã thấy sai, tưởng lầm, nên tâm của ông trở lại tự nhiên, không còn sợ hãi như trước nữa.

Qua ví dụ trên nên hiểu rằng:

• Sợi dây ám chỉ đến sắc-pháp, danh-pháp.
• Thấy sai, tưởng lầm nơi sợi dây cho là con rắn độc, nghĩa là thấy sai, chấp lầm nơi sắc-pháp, danh-pháp cho là ngã, ta, người, người nam, người nữ, chúng-sinh, vật này, vật kia, v.v…
• Rọi đèn chiếu sáng, tận mắt thấy rõ sợi dây chỉ là sợi dây mà thôi, nghĩa là trí-tuệ thứ nhất phát sinh thấy rõ, biết rõ cả đối-tượng lẫn chủ thể liên quan với nhau đúng theo thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp đều là pháp-vô-ngã, không phải ngã (ta), không phải người, không phải người nam, không phải người nữ, không phải chúng-sinh nào cả, cũng không phải vật này, vật kia, v.v... chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi.

Attānudiṭṭhi: Tà-kiến theo chấp-ngã

• Đối với hạng phàm nhân không gần gũi thân cận với bậc thiện-trí, không có cơ hội học hỏi, nghiên cứu về môn Vi-diệu-pháp yếu-nghĩa (Abhidhammatthasaṅgaha), nên có tà-kiến theo chấp ngã (attānudiṭṭhi) hoặc tà-kiến chấp thủ nơi ngũ-uẩn (sakkāyadiṭṭhi), thấy sai chấp lầm nơi danh-pháp, nơi sắc-pháp cho là ta như sau:
• Khi nhãn-thức-tâm làm phận sự thấy đối-tượng sắc, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi nhãn-thức-tâm cho là ta thấy.

• Khi nhĩ-thức-tâm làm phận sự nghe đối-tượng thanh, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi nhĩ-thức-tâm cho là ta nghe.
• Khi tỷ-thức-tâm làm phận sự ngửi đối-tượng hương, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi tỷ-thức-tâm cho là ta ngửi.
• Khi thiệt-thức-tâm làm phận sự nếm đối-tượng vị, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi thiệt-thức-tâm cho là ta nếm.
• Khi thân-thức-tâm làm phận sự xúc giác đối-tượng xúc, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi thân-thức-tâm cho là ta xúc giác.
• Khi ý-thức-tâm làm phận sự biết đối-tượng pháp, thì

tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi ý-thức-tâm cho là ta biết.

• Khi thân đi hoặc sắc-đi, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi sắc-đi cho là ta đi.
• Khi thân đứng hoặc sắc-đứng, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi sắc-đứng cho là ta đứng.
• Khi thân ngồi hoặc sắc-ngồi, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi sắc-ngồi cho là ta ngồi.
• Khi thân nằm hoặc sắc-nằm, thì tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi sắc-nằm cho là ta nằm, v.v…

Do tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi danh-pháp, nơi sắc-pháp ấy cho là ta, người, người nam, người nữ, chúng-sinh, vật này, vật kia, v.v…” làm nhân-duyên phát sinh mọi phiền-não.

Diṭṭhivisuddhi: Chánh-kiến-thanh-tịnh

Đối với thiện-trí phàm-nhân thường gần gũi thân cận với bậc thiện-trí trong Phật-giáo, có cơ hội học hỏi, nghiên cứu về môn Vi-diệu-pháp yếu-nghĩa (Abhidham-

matthasaṅgaha), học hỏi nghiên cứu, hiểu biết về tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp thuộc về chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) đều là pháp-vô-ngã (anattā), rồi thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, đến khi trí-tuệ thứ nhất phát sinh gọi là nāmarūpaparicchedañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ đối-tượng đúng theo thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp, và chủ thể (tâm) liên quan biết đến đối-tượng mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp đúng theo thật-tánh đều là pháp-vô-ngã (anattā), không phải ta, không phải người, không phải người nam, không phải người nữ, không phải chúng-sinh nào cả, cũng không phải vật này, vật kia, v.v… chỉ là sắc-pháp, danh- pháp mà thôi, nên diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được tà-kiến chấp thủ nơi ngũ-uẩn (sakkāyadiṭṭhi) cả trong đối-tượng lẫn chủ-thể liên quan với nhau, nên gọi là chánh-kiến thiền-tuệ (vipassanāsammādiṭṭhi) như sau:

• Khi nhãn-thức-tâm làm phận sự thấy đối-tượng sắc, thì chánh-kiến thấy đúng là nhãn-thức-tâm thấy.
• Khi nhĩ-thức-tâm làm phận sự nghe đối-tượng thanh,

thì chánh-kiến thấy đúng là nhĩ-thức-tâm nghe.

• Khi tỷ-thức-tâm làm phận sự ngửi đối-tượng hương, thì chánh-kiến thấy đúng là tỷ-thức-tâm ngửi.
• Khi thiệt-thức-tâm làm phận sự nếm đối-tượng vị, thì chánh-kiến thấy đúng là thiệt-thức-tâm nếm.
• Khi thân-thức-tâm làm phận sự xúc giác đối-tượng xúc, thì chánh-kiến thấy đúng là thân-thức-tâm xúc-giác.
• Khi ý-thức-tâm làm phận sự biết đối-tượng pháp, thì

chánh-kiến thấy đúng là ý-thức-tâm biết.

• Khi thân đi hoặc sắc-đi, thì chánh-kiến thấy đúng theo thật-tánh của sắc-pháp là sắc-đi.

• Khi thân đứng hoặc sắc-đứng, thì chánh-kiến thấy

đúng theo thật-tánh của sắc-pháp là sắc-đứng.

• Khi thân ngồi hoặc sắc-ngồi, thì chánh-kiến thấy đúng theo thật-tánh của sắc-pháp là sắc-ngồi.
• Khi thân nằm hoặc sắc-nằm, thì chánh-kiến thấy

đúng theo thật-tánh của sắc-pháp là sắc-nằm, v.v...

Do chánh-kiến thấy đúng theo thật-tánh của danh- pháp, của sắc-pháp là:

• Danh-pháp chỉ là danh-pháp mà thôi.
• Sắc-pháp chỉ là sắc-pháp mà thôi.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp ấy là pháp-vô-ngã, nên không thấy sai, chấp lầm nơi sắc-pháp, nơi danh-pháp ấy cho là ta, người, người nam, người nữ, chúng-sinh, vật này, vật kia, v.v…” làm nhân-duyên phát sinh các trí-tuệ thiền- tuệ tiếp theo.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa này thấy đúng, biết đúng theo thật-tánh của mỗi sắc- pháp, mỗi danh-pháp đúng theo sự thật chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma), nên gọi là chánh-kiến thiền-tuệ (vipassanāsammādiṭṭhi), đạt đến pháp-thanh-tịnh thứ 3 gọi là diṭṭhivisuddhi: Chánh-kiến thanh-tịnh, là pháp thanh tịnh thứ nhất của pháp-hành thiền-tuệ.

Vai trò của trí-tuệ thứ nhất

Trong 16 loại trí-tuệ thiền-tuệ, trí-tuệ thứ nhất gọi là nāmarūpaparicchedañāṇa có vai trò tối ư thiết yếu, bởi vì trí-tuệ thứ nhất này thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật- tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp thuộc về chân-

nghĩa-pháp, thấy rõ, biết rõ sự-thật chân-lý của sắc- pháp, của danh-pháp trong tam-giới đều là khổ-đế.

Hành-giả có được trí-tuệ thứ nhất này như đã gặp

được vị chân-sư đó là sắc-pháp, danh-pháp thật.

Từ nay, vị chân-sư sắc-pháp, danh-pháp trực tiếp chỉ dẫn cho các trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ:

• Thật-tánh của tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp.
• Trạng thái riêng của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.
• Sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp trong hiện-tại, quá-khứ, vị-lai.
• Ba trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng- thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh- pháp hiện-tại trong tam-giới.
• Sắc-pháp, danh-pháp tam-giới dẫn dắt phát sinh 14 loại trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới.
• Danh-pháp siêu-tam-giới đó là Niết-bàn dẫn dắt phát sinh trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới, chứng đắc 4 Thánh-đạo, 4 Thánh-quả và Niết-bàn, thuộc về 9 siêu- tam-giới-pháp.

Như vậy, vị chân-sư sắc-pháp, danh-pháp chỉ dạy, dẫn dắt phát sinh 16 loại trí-tuệ thiền-tuệ từ trí-tuệ thiền- tuệ tam-giới cho đến trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới qua 2 giai đọan như sau:

• Giai đọan đầu: Sắc-pháp, danh-pháp tam-giới chỉ dạy, dẫn dắt phát sinh từ trí-tuệ thứ nhất gọi là nāma- rūpaparicchedañāṇa tiếp tục theo tuần tự cho đến trí- tuệ thiền-tuệ thứ 12 gọi là saccānulomañāṇa có đối- tượng sắc-pháp hoặc đối-tượng danh-pháp tam-giới, gồm có 12 loại trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới (lokiyavipassanā) chấm dứt phận sự của đối-tượng sắc-pháp, danh-pháp tam-giới.

• Giai đọan cuối: Đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu- tam-giới làm đối-tượng của trí-tuệ thiền-tuệ thứ 13 gọi là gotrabhuñāṇa, liền tiếp theo trí-tuệ thiền-tuệ siêu- tam-giới thứ 14 gọi là maggañāṇa có đối-tượng danh- pháp Niết-bàn siêu-tam-giới liền tiếp theo trí-tuệ thiền- tuệ siêu-tam-giới thứ 15 gọi là phalañāṇa có đối-tượng danh-pháp Niết-bàn siêu-tam-giới.

Thật vậy, chỉ có hạt muối mới cho biết được vị mặn của muối mà thôi, cũng chỉ có trái chanh mới cho biết được vị chua của chanh mà thôi.

Cũng như vậy, chỉ có sắc-pháp, danh-pháp thuộc về chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) mới cho trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp; sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, của danh- pháp; 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng- thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh- pháp tam-giới mà thôi.

Ngoài sắc-pháp, danh-pháp thuộc về chân-nghĩa- pháp ra, không có một ai có khả năng cho biết trực tiếp sự-thật thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp, v.v…

Cho nên, sắc-pháp, danh-pháp thuộc về chân-nghĩa- pháp là đối-tượng thiết yếu trong pháp-hành thiền-tuệ.

Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa có khả năng thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc- pháp, mỗi danh-pháp làm nền tảng, làm nhân-duyên để cho các trí-tuệ thiền-tuệ tuần tự phát sinh cho đến trí-tuệ thiền-tuệ thứ 16 gọi là paccavekkhaṇañāṇa: Trí-tuệ quán triệt Thánh-đạo, Thánh-quả, Niết-bàn, phiền-não đã bị diệt tận được, và phiền-não còn lại chưa bị diệt tận được.

Như vậy, trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa

này làm nền tảng, làm nhân-duyên để cho trí-tuệ thứ nhì

phát sinh, rồi trí-tuệ thứ nhì làm nền tảng, làm nhân- duyên để cho trí-tuệ thiền-tuệ thứ ba phát sinh, tiếp tục trí-tuệ thiền-tuệ trước làm nhân-duyên cho trí-tuệ thiền- tuệ sau phát sinh, các trí-tuệ thiền-tuệ tuần tự phát sinh từ trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới (lokiyavipassanā) cho đến trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới (lokuttaravipassanā).

Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa làm nền tảng, làm nhân-duyên để cho trí-tuệ thứ nhì gọi là nāmarūpapaccayapariggahañāṇa của pháp-hành thiền- tuệ phát sinh tiếp theo.

2. Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa

Hành-giả tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa làm nền tảng, làm nhân-duyên phát sinh trí-tuệ thứ nhì gọi là nāmarūpapaccayapariggahañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa này phát sinh do nương nhờ trí-tuệ thứ nhất nāmarūpa- paricchedañāṇ làm nền tảng, làm nhân-duyên như sau:

• Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.
• Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa phát sinh, có khả năng thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp khác nhau, tuỳ theo quan điểm của mỗi hành-giả, nhưng chắc chắn đều có kết quả giống nhau là diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) tâm hoài-nghi về sự-sinh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh- pháp bên trong của mình và bên ngoài mình, của người khác, chúng-sinh khác trong hiện-tại, quá-khứ, vị-lai.

Nāmarūpapaccayapariggahañāṇa gồm có 5 từ :

Nāma, rūpa, paccaya, pariggaha, ñāṇa

• Nāma: Danh-pháp.
• rūpa: Sắc-pháp.
• paccaya: Nhân-duyên-sinh của mỗi danh-pháp, mỗi sắc-pháp.
• pariggaha: Gom nhặt lại.
• ñāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ nhân-duyên-sinh.

Nāmarūpapaccayapariggahañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh- pháp khác nhau.

Nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp

• Nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp

Số hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi trí- tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa phát sinh thấy rõ, biết rõ thân (sắc-pháp) bắt đầu từ khi đầu thai vào lòng mẹ (như loài người, số loài súc-sinh) do 5 nhân-duyên-sinh⁽¹⁾ là:

1. Avijjā: Vô-minh là không biết tứ Thánh-đế.
2. Taṇhā: Tham-ái là nhân dẫn dắt tái-sinh kiếp sau.
3. Upādāna: Chấp-thủ là cố chấp trong ngũ-uẩn, sắc-pháp, danh-pháp.
4. Kamma: Nghiệp là đại-thiện-nghiệp, hoặc bất- thiện-nghiệp cho quả tái-sinh kiếp sau.
5. Āhāra: Vật-thực là món ăn nuôi dưỡng sắc-thân.

Trong 5 nhân-duyên-sinh này, vô-minh, tham-ái, chấp- thủ, nghiệp là nhân, vật-thực là duyên hỗ trợ.

5 nhân-duyên này được phân chia ra 3 phận sự:

¹ Bộ Visuddhimagga, phần Kaṅkhāvitaraṇavisuddhiniddesa.

• Vô-minh, tham-ái, chấp-thủ là nhân, là nơi nương nhờ tái-sinh kiếp sau, ví như người mẹ là nơi nương nhờ để cho đứa con đầu thai, rồi sinh ra đời.
• Nghiệp đó là đại-thiện-nghiệp hoặc bất-thiện-nghiệp là nhân cho quả tái-sinh kiếp sau, ví như người cha hỗ trợ tạo nên đứa con, các con súc vật.
• Vật-thực là duyên hỗ trợ nuôi dưỡng sắc-thân phát triển, ví như người vú nuôi đứa trẻ trưởng thành.

Thân này (sắc-pháp) chỉ phát sinh do 5 nhân-duyên- sinh này mà thôi. Ngoài 5 nhân-duyên-sinh này ra, chắc chắn không có một ai có khả năng tạo nên sắc-thân này được.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhì này có khả năng diệt-từng- thời (tadaṅgappahāna) tâm hoài-nghi, bởi vì thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

• Nhân-duyên phát sinh mỗi danh-pháp

Mỗi danh-pháp nào phát sinh do hội đủ nhân-duyên riêng biệt của chính danh-pháp ấy như sau:

• Đối-tượng sắc (hình dạng) tiếp xúc với nhãn-tịnh- sắc (mắt), khi hội đủ 2 nhân-duyên ấy, thì nhãn-thức- tâm phát sinh làm phận sự thấy đối-tượng sắc.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 2 nhãn-thức-tâm

phát sinh do hội đủ 4 nhân-duyên:

1. Nhãn-tịnh-sắc (mắt) tốt (không bị bệnh mù).
2. Đối-tượng sắc rõ ràng tiếp xúc với nhãn-tịnh-sắc.
3. Ánh sáng đủ thấy được.
4. Ngũ-môn hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng sắc.

Khi hội đủ 4 nhân-duyên ấy thì 2 nhãn-thức-tâm phát sinh làm phận sự thấy đối-tượng sắc.

• Đối-tượng thanh (âm thanh) tiếp xúc với nhĩ-tịnh- sắc (tai), khi hội đủ 2 nhân-duyên ấy, thì nhĩ-thức-tâm phát sinh làm phận sự nghe đối-tượng thanh.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 2 nhĩ-thức-tâm

phát sinh do hội đủ 4 nhân-duyên:

1. Nhĩ-tịnh-sắc (tai) tốt (không bị bệnh điếc).
2. Đối-tượng thanh rõ ràng tiếp xúc với nhĩ-tịnh-sắc.
3. Không gian không bị vật cản bao kín.
4. Ngũ-môn hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng thanh.

Khi hội đủ 4 nhân-duyên ấy, thì 2 nhĩ-thức-tâm phát sinh làm phận sự nghe đối-tượng thanh (âm thanh).

• Đối-tượng hương (các mùi) tiếp xúc với tỷ-tịnh-sắc (mũi), khi hội đủ 2 nhân-duyên ấy, thì tỷ-thức-tâm phát sinh làm phận sự ngửi đối-tượng hương.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 2 tỷ-thức-tâm phát sinh do hội đủ 4 nhân-duyên:

1. Tỷ-tịnh-sắc (lỗ mũi) tốt (không bị bệnh).
2. Đối-tượng hương rõ ràng tiếp xúc với tỷ-tịnh-sắc.
3. Chất gió đưa mùi hương đến lỗ mũi.
4. Ngũ-môn hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng hương.

Khi hội đủ 4 nhân-duyên ấy, thì 2 tỷ-thức-tâm phát sinh làm phận sự ngửi đối-tượng hương (các mùi).

• Đối-tượng vị (các vị) tiếp xúc với thiệt-tịnh-sắc (lưỡi) khi hội đủ 2 nhân-duyên ấy, thì thiệt-thức-tâm phát sinh làm phận sự nếm đối-tượng vị.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 2 thiệt-thức-tâm

phát sinh do hội đủ 4 nhân-duyên:

1. Thiệt-tịnh-sắc (lưỡi) tốt (không bị bệnh).
2. Đối-tượng vị rõ ràng tiếp xúc với thiệt-tịnh-sắc.
3. Chất nước miếng.
4. Ngũ-môn-hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng vị.

Khi hội đủ 4 nhân-duyên ấy thì 2 thiệt-thức-tâm phát sinh làm phận sự nếm đối-tượng vị (các vị).

5. Đối-tượng xúc (cứng, mềm, nóng, lạnh, …) tiếp xúc với thân-tịnh-sắc (thân), khi hội đủ 2 nhân-duyên ấy, thì thân-thức-tâm phát sinh làm phận sự xúc giác đối-tượng xúc.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 2 thân-thức-tâm

phát sinh do hội đủ 4 nhân-duyên:

1. Thân-tịnh-sắc (thân) tốt (không bị bệnh bại liệt).
2. Đối-tượng xúc rõ ràng tiếp xúc với thân-tịnh-sắc.
3. Chất đất cứng, mềm.
4. Ngũ-môn hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng xúc.

Khi hội đủ 4 nhân-duyên ấy thì 2 thân-thức-tâm phát sinh làm phận sự xúc giác đối-tượng xúc (cứng, mềm, nóng, lạnh).

6- Đối-tượng pháp⁽¹⁾ tiếp xúc với hadayavatthurūpa; sắc-pháp là nơi sinh của ý-thức-tâm, khi ý-thức-tâm nào hội đủ nhân-duyên, thì ý-thức-tâm ấy phát sinh làm phận sự biết đối-tượng pháp ấy.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp-Yếu-Nghĩa, 75 ý-thức-tâm ⁽²⁾

phát sinh do hội đủ 3 nhân-duyên:

1. Hadayavatthurūpa: Sắc-pháp là nơi sinh của ý- thức-tâm.
2. Đối-tượng pháp ấy tiếp xúc với hadayavatthurūpa.
3. Ý-môn hướng-tâm tiếp nhận đối-tượng pháp ấy.

Khi hội đủ 3 nhân-duyên của ý-thức-tâm nào thì ý-thức tâm ấy phát sinh làm phận sự biết đối-tượng pháp ấy.

¹ Đối-tượng pháp (dhammārammaṇa) gồm có 89 tâm, 52 tâm-sở, 5 tịnh- sắc, 16 sắc vi-tế, Niết-bàn và chế-định-pháp.

² 75 tâm đó là 12 bất-thiện-tâm + 8 vô-nhân-tâm (trừ 10 thức tâm) + 8 đại-

thiện-tâm + 8 đại-quả-tâm + 8 đại-duy-tác-tâm + 15 sắc-giới-tâm + 8 vô-sắc- giới-tâm (trừ 4 vô-sắc-giới-quả-tâm) + 8 siêu-tam-giới-tâm.

Như vậy, mỗi danh-pháp phát sinh do hội đủ nhân- duyên của nó, nếu thiếu nhân-duyên nào thì danh-pháp ấy không thể phát sinh được.

Mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp phát sinh đều do nhân- duyên, nên mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp đều là pháp-vô- ngã, không do một ai có khả năng tạo ra một sắc-pháp nào, một danh-pháp nào được cả.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhì này có khả năng diệt-từng- thời (tadaṅgappahāna) tâm hoài-nghi trong mọi sắc- pháp, mọi danh-pháp, bởi vì trí-tuệ thấy rõ, biết rõ nhân- duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

* Sắc-pháp có 4 nhân-duyên

Số hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa phát sinh thấy rõ, biết rõ mỗi sắc-pháp phát sinh do 4 nhân-duyên là:

1. Kamma: Nghiệp làm nhân-duyên phát sinh sắc- pháp, đó là 25 nghiệp, ngoại trừ 4 vô-sắc-giới thiện- nghiệp và 4 siêu-tam-giới thiện-nghiệp.

Nghiệp làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp gọi là kammajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do nghiệp này trong thân của chúng-sinh suốt mỗi sát-na-tâm (khaṇacitta) kể từ khi tái sinh v.v…

2. Citta: Tâm làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp, đó là 75 tâm, (trừ 4 vô-sắc-giới quả-tâm).

Tâm làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp gọi là cittajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do tâm trong thân của chúng-sinh suốt mỗi sát-na-sinh (uppādakkhaṇa) của tâm kể từ hộ-kiếp-tâm đầu tiên sau tái-sinh-tâm, v.v…

3. Utu: Thời tiết làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp,

đó là sự lạnh, sự nóng bên trong và bên ngoài thân.

Thời tiết nóng, lạnh làm nhân-duyên phát sinh sắc- pháp, gọi là utujarūpa: Sắc-pháp phát sinh do nóng hoặc lạnh trong thân của chúng-sinh suốt mỗi sát-na-trụ (ṭhitikhaṇa) của tâm kể từ tái-sinh-tâm, v.v…

4. Āhāra: Vật-thực làm nhân-duyên phát sinh sắc- pháp, đó là chất bổ trong các món vật-thực đã dùng vào trong sắc-thân của chúng-sinh.

Vật thực làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp, gọi là āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật-thực trong sắc- thân của chúng-sinh suốt mỗi sát-na-tâm, …

Sắc-pháp phát sinh do tâm

Tứ-oai-nghi là sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

• Nhân-duyên phát sinh oai-nghi đi

Oai-nghi đi phát sinh do tâm qua quá trình diễn biến

do nhiều nhân-duyên liên tục như sau:

• Tâm nghĩ “đi”.
• Do tâm nghĩ đi, nên làm cho phát sinh chất gió.
• Chất gió phát sinh do tâm ấy làm cho toàn thân chuyển động.
• Toàn thân di chuyển bước đi mỗi tư thế đi, dáng đi do năng lực của chất gió phát sinh do tâm ấy.

Vì vậy, gọi là “thân đi” hoặc “sắc-đi” là sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

• Nhân-duyên phát sinh oai-nghi đứng

Oai-nghi đứng phát sinh do tâm qua quá trình diễn biến do nhiều nhân-duyên liên tục như sau:

• Tâm nghĩ “đứng”.
• Do tâm nghĩ đứng, nên làm cho phát sinh chất gió.
• Chất gió phát sinh do tâm ấy làm cho toàn thân cử động.

• Toàn thân từ chân đến đầu đứng yên theo mỗi tư thế đứng, mỗi dáng đứng do năng lực của chất gió phát sinh do tâm ấy.

Vì vậy, gọi là “thân đứng” hoặc “sắc-đứng” là sắc- pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

• Nhân-duyên phát sinh oai-nghi ngồi

Oai-nghi ngồi phát sinh do tâm qua quá trình diễn biến do nhiều nhân-duyên liên tục như sau:

• Tâm nghĩ “ngồi”.
• Do tâm nghĩ ngồi, nên làm cho phát sinh chất gió.
• Chất gió phát sinh do tâm ấy làm cho toàn thân cử động.
• Toàn thân, thân phần trên ngồi yên, thân phần dưới co theo mỗi tư thế ngồi, mỗi dáng ngồi do năng lực của chất gió phát sinh do tâm ấy.

Vì vậy, gọi là“thân ngồi” hoặc“sắc-ngồi” là sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

• Nhân-duyên phát sinh oai-nghi nằm

Oai-nghi nằm phát sinh do tâm qua quá trình diễn biến do nhiều nhân-duyên liên tục như sau:

• Tâm nghĩ “nằm”.
• Do tâm nghĩ nằm nên làm cho phát sinh chất gió.
• Chất gió phát sinh do tâm ấy làm cho toàn thân cử động.
• Toàn thân nằm trên mặt phẳng theo mỗi tư thế nằm, mỗi dáng nằm do năng lực của chất gió phát sinh do tâm ấy.

Vì vậy, gọi là “thân nằm” hoặc “sắc-nằm” là sắc- pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

Các oai-nghi phụ quay bên phải, quay bên trái, co tay vào, co chân vào, duỗi tay ra, duỗi chân ra, v.v… đều là sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa).

Đức-Phật ví: “Sắc-thân” ví như “chiếc xe”,

“tâm” ví như “người lái xe”.

Thật vậy, sắc-thân này gồm có 27 sắc-pháp hoàn toàn không biết 6 đối-tượng, chỉ có thể tiếp nhận được 6 đối- tượng làm duyên để cho tâm phát sinh mà thôi.

Chiếc xe gồm có các bộ phận ráp lại với nhau không thể chạy mau, chạy chậm, rẽ phải, rẽ trái, ngừng lại, v.v… Sở dĩ chiếc xe có thể chạy mau, chạy chậm, rẽ phải, rẽ trái, ngừng lại, v.v… là do người lái xe điều khiển.

Cũng như vậy, sắc-thân này không thể đi, đứng, ngồi, nằm, quay bên phải, quay bên trái, co tay vào, co chân vào, duỗi tay ra, duỗi chân ra, v.v…

Sở dĩ sắc-thân này có thể đi, đứng, ngồi, nằm, quay bên phải, quay bên trái, co tay vào, co chân vào, duỗi tay ra, duỗi chân ra, v.v… là do tâm điều khiển.

Nếu trường hợp thiếu một nhân-duyên nào thì sắc-đi, sắc-đứng, sắc-ngồi, sắc-nằm,… không thể phát sinh được.

Ví dụ: Một người bị bệnh tê liệt, dù tâm của họ muốn đi, đứng, ngồi, nằm, v.v… như người bình thường cũng không thể được, bởi vì chất gió (vāyodhātu) trong thân thể của họ không đủ năng lực làm cử động toàn thân với chất đất (pathavīdhātu) và chất nước (āpodhātu) nặng nề trong thân thể của họ được.

Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa làm nền tảng với paccakkhañāṇa: Trí-tuệ trực tiếp thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp hiện-tại bên trong của mình (ajjhatta) như thế nào, và với anumānañāṇa: Trí-tuệ gián tiếp biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp bên ngoài mình (bahiddhā), của người khác, chúng-sinh khác cũng như thế ấy.

Hơn nữa trí-tuệ thứ nhì này còn có khả năng thấy rõ, biết rõ mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp trong hiện-tại phát sinh do nhân-duyên như thế nào, thì mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp trong quá-khứ, trong vị-lai cũng phát sinh do nhân-duyên như thế ấy.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhì này có khả năng diệt-từng- thời (tadaṅgappahāna) tâm hoài-nghi, bởi vì thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa trí- tuệ thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp trong hiện-tại như thế này làm nền tảng, với anumānañāṇa: Trí-tuệ gián tiếp biết rõ rằng: “Dù mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp trong thời quá-khứ, trong thời vị-lai cũng do nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp cũng như thế ấy” nên diệt được 16 điều hoài-nghi⁽¹⁾ như sau:

• Diệt 5 điều hoài-nghi trong thời quá-khứ

1. Trong quá-khứ ta đã có hay không?
2. Trong quá-khứ ta đã không có phải không?
3. Trong quá-khứ ta đã là gì?
4. Trong quá-khứ ta đã là thế nào?
5. Trong quá-khứ ta đã là thế nào, đến đây như thế này?

• Diệt 5 điều hoài-nghi trong thời vị-lai

1. Trong thời vị-lai ta sẽ có hay không?
2. Trong thời vị-lai ta sẽ không có phải không?
3. Trong thời vị-lai ta sẽ là gì?
4. Trong thời vị-lai ta sẽ là thế nào?
5. Trong thời vị-lai ta sẽ là thế nào, sau kiếp này?

• Diệt 6 điều hoài-nghi trong thời hiện-tại

¹ Bộ Visuddhimagga, phần Kaṅkhāvitaraṇavisuddhiniddesa.

1. Trong thời hiện-tại ta có hay không?
2. Trong thời hiện-tại ta không có phải không?
3. Trong thời hiện-tại ta là gì?
4. Trong thời hiện-tại ta là thế nào?
5. Ta từ đâu đến đây?
6. Rồi sau khi ta chết, sẽ đi đâu?

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi trí-tuệ thứ nhì này phát sinh thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp trong hiện-tại, nên diệt được 16 điều hoài nghi này.

Tóm lại, hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, đến khi trí-tuệ thứ nhì phát sinh, thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp với nhiều đối- tượng khác nhau, nhưng chắc chắn đều có kết quả giống nhau là trí-tuệ thứ nhì này có khả năng diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được tâm hoài-nghi về nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp, hoặc thoát ly khỏi sự hoài-nghi về nhân-duyên phát sinh sắc-pháp, danh-pháp trong thời hiện-tại, cả trong thời quá-khứ và trong thời vị-lai nữa.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggaha- ñāṇa này đạt đến pháp-thanh-tịnh thứ 4 gọi là kaṅkhā- vitaraṇavisuddhi: Trí-tuệ thoát-ly hoài-nghi thanh-tịnh, là pháp-thanh-tịnh thứ 4, cũng là pháp-thanh-tịnh thứ nhì của pháp-hành thiền-tuệ, nên diệt-từng-thời (tadaṅ- gappahāna) được tâm hoài-nghi về nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp, hoặc thoát ly khỏi sự hoài-nghi về nhân-duyên phát sinh sắc-pháp, danh-pháp.

Trí-tuệ thứ nhì này chưa có khả năng diệt tận được (samucchedappahāna) tâm hoài-nghi.

Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa này

đạt đến pháp-thanh-tịnh thứ 4 gọi là kaṅkhāvitaraṇa- visuddhi: Trí-tuệ thoát-ly hoài-nghi thanh-tịnh, cũng gọi là dhammaṭṭhitiñāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ vững vàng thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp do nhân- duyên-sinh, hoặc gọi là yathābhūtañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ sắc-pháp, danh-pháp đúng theo sự-thật chân- nghĩa-pháp, hoặc gọi là sammādassana: Chánh-kiến thấy đúng theo chánh-pháp.

Trí-tuệ thứ nhất māmarūpaparicchedañāṇa và trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa thuộc về nātapariññā: Trí-tuệ có khả năng thấy rõ, biết rõ trạng- thái riêng của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

Quả của 2 trí-tuệ đầu của pháp-hành thiền-tuệ

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có khả năng phát sinh trí-tuệ thiền-tuệ theo tuần tự như sau:

• Trí-tuệ thứ nhất nāmarūpaparicchedañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật-tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramattha- dhamma) đều là pháp-vô-ngã, không phải ta, không phải người, không phải chúng-sinh nào cả,… nên có chánh- kiến thiền-tuệ (vipassanāsammādiṭṭhi), đạt đến pháp- thanh-tịnh thứ 3 gọi là diṭṭhivisuddhi: Chánh-kiến thanh-tịnh, cũng là pháp-thanh-tịnh thứ nhất của pháp- hành thiền-tuệ, nên diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được tà-kiến (chưa diệt tận được tà-kiến).
• Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ nhân-duyên phát sinh mỗi sắc- pháp, mỗi danh-pháp hiện-tại bên trong của mình (ajjhatta) với paccakkhañāṇa: Trí-tuệ trực-tiếp như thế nào, và với anumānañāṇa: Trí-tuệ gián-tiếp biết rõ

nhân-duyên phát sinh mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp bên ngoài mình (bahiddhā), của người khác, của chúng-sinh khác, thậm chí tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp hiện-tại, quá-khứ, vị-lai phát sinh cũng do nhân-duyên của chúng cũng như thế ấy.

Cho nên, trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggaha- ñāṇa này đạt đến pháp-thanh-tịnh thứ tư gọi là kaṅkhāvitaraṇavisuddhi: Trí-tuệ thoát-ly hoài-nghi thanh-tịnh, là pháp-thanh-tịnh thứ nhì của pháp-hành thiền-tuệ, nên diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được hoài-nghi (chưa diệt tận được hoài-nghi).

Tiểu-nhập-lưu Cūḷasotāpanna

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi trí-tuệ thứ nhất phát sinh, đạt đến chánh-kiến thanh-tịnh, nên diệt-từng-thời được tà-kiến nơi ngũ-uẩn, tiếp theo trí- tuệ thứ nhì phát sinh, đạt đến trí-tuệ thoát-ly hoài-nghi thanh-tịnh, nên diệt-từng-thời được hoài-nghi trong mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

Như vậy, hành-giả có 2 trí-tuệ đầu (trong 16 loại trí- tuệ thiền-tuệ ) của pháp-hành thiền-tuệ: Trí-tuệ thứ nhất và trí-tuệ thứ nhì đạt đến 2 pháp-thanh-tịnh có khả năng diệt-từng-thời (tadaṅgappahāna) được tà-kiến và hoài- nghi, nên hành-giả được gọi là cūḷasotāpanna: Tiểu- nhập-lưu. Cūḷasotāpanna vẫn còn là hạng thiện-trí phàm-nhân, chưa phải là bậc Thánh Nhập-lưu, bởi vì hành-giả chưa chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chưa chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả và Niết-bàn, chưa diệt tận được (samucchedappahāna) được tà-kiến và hoài-nghi.

Hành-giả vẫn là người có giới hạnh trong sạch, có định tâm vững vàng, vẫn duy trì thực-hành pháp-hành thiền-

tuệ như vậy, nếu kiếp hiện-tại chưa trở thành Thánh- nhân bậc nào thì sau khi hành-giả ấy chết sẽ không bị sa đọa trong 4 cõi ác-giới, mà chỉ có đại-thiện-nghiệp sẽ cho quả tái-sinh kiếp sau trong cõi thiện-giới: Cõi người hoặc cõi trời dục-giới, an hưởng mọi sự an-lạc trong cõi ấy cho đến hết tuổi thọ.

Trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa làm nền tảng, làm nhân-duyên để cho trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa phát sinh tiếp theo.

3. Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 Sammasanañāṇa

Hành-giả tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thứ nhì nāmarūpapaccayapariggahañāṇa làm nền tảng, làm nhân-duyên để phát sinh trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 gọi là sammasanañāṇa: Trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp do nhân-duyên- diệt, nên thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp.

Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 này phát sinh do nương nhờ trí-tuệ thứ nhất và trí-tuệ thứ nhì làm nền tảng, làm nhân-duyên như sau:

• Trí-tuệ thứ nhất thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ thật- tánh của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp đúng theo chân- nghĩa-pháp (paramatthadhamma).
• Trí-tuệ thứ nhì thấy rõ, biết rõ sự sinh của mỗi sắc- pháp, mỗi danh-pháp do nhân-duyên-sinh.
• Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 là tổng hợp 2 loại trí-tuệ trên làm nền tảng, làm nhân-duyên để cho phát sinh trí-

tuệ thiền-tuệ thứ 3 gọi là sammasanañāṇa⁽¹⁾: Trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp do nhân-duyên-diệt, nên đặc biệt thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô- ngã của sắc-pháp, của danh-pháp.

Sammasanañāṇa gồm có 2 từ: Sammasana, ñāṇa.

• Sammasana: Biết thấu suốt.
• ñāṇa: Trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ.
• Sammasanañāṇa: Trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ thấu suốt sự diệt của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp.

Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa là trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ thấu suốt sự diệt của các đối- tượng thiền-tuệ từng phần, mỗi phần có số pháp, mỗi pháp có 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng- thái khổ, trạng-thái vô-ngã mà mỗi trạng-thái của mỗi pháp là mỗi trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Trong Visuddhimagga, phần Sammasanañāṇa có phân loại ra 23 phần là 5 uẩn, 6 môn, 6 đối-tượng, 6 thức, v.v… gồm có 201 pháp, mỗi pháp có 11 loại thành 2211 loại, mỗi loại có 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, mỗi trạng- thái-chung là mỗi trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3.

¹ Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa dù được ghép vào trí-tuệ thiền-tuệ, vẫn chưa chính thức là trí-tuệ thiền-tuệ. Thật ra, trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới là trí-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, của danh- pháp hiện-tại, thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp hiện-tại. Trí-tuệ thứ nhất và trí-tuệ thứ nhì chưa thấy rõ sự sinh, sự diệt và trạng- thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh- pháp, nên chưa gọi là trí-tuệ thiền-tuệ. Còn trí-tuệ thứ 3 chưa thấy rõ sự sinh, chỉ thấy rõ sự diệt, và thấy rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp, nên chưa chính thức gọi là trí-tuệ thiền-tuệ.

Như vậy, gồm có 6633 loại trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3

sammasanañāṇa.

Ví dụ: Ngũ-uẩn có 5 uẩn, mỗi uẩn có 11 loại:

Sắc-uẩn có 11 loại là sắc-uẩn quá-khứ, vị-lai, hiện- tại, bên trong hoặc bên ngoài, thô hoặc vi-tế, thấp hèn hoặc cao quý, xa hoặc gần.

Cũng như vậy, thọ-uẩn có 11 loại, tưởng-uẩn có 11 loại, hành-uẩn có 11 loại, thức-uẩn có 11 loại.

Như vậy, ngũ-uẩn gồm có 55 loại.

Phương pháp thực-hành đối-tượng thiền-tuệ ngũ-uẩn theo 11 loại

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ với đối-tượng thiền-tuệ là ngũ-uẩn, mỗi uẩn có 11 loại, mỗi loại có sự diệt, nên có 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, mỗi trạng-thái-chung là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 Sammasanañāṇa.

• Sắc-uẩn có 11 loại trạng-thái vô-thường

1. Sắc-uẩn nào trong quá-khứ, sắc-uẩn ấy đã diệt trong quá-khứ, không còn sót lại đến hiện-tại. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

2. Sắc-uẩn nào trong vị-lai, sắc-uẩn ấy sẽ diệt trong vị-lai, không còn sót lại đến sắc sau khác. Vì vậy, sắc- uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

3

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

3. Sắc-uẩn nào trong hiện-tại, sắc-uẩn ấy diệt trong hiện-tại, không còn sót lại đến vị-lai. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

4. Sắc-uẩn nào thuộc về bên trong, sắc-uẩn ấy diệt ngay bên trong, không còn sót lại đến sắc bên ngoài. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

5. Sắc-uẩn nào thuộc về bên ngoài, sắc-uẩn ấy diệt ngay bên ngoài, không còn sót lại đến sắc bên trong. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

6. Sắc-uẩn nào thuộc về loại thô, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại thô, không còn sót lại đến sắc loại vi-tế. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

7. Sắc-uẩn nào thuộc về loại vi-tế, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại vi-tế, không còn sót lại đến sắc loại thô. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

8. Sắc-uẩn nào thuộc về thấp hèn, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại thấp hèn, không còn sót lại đến sắc loại cao quý. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

9. Sắc-uẩn nào thuộc về cao thượng, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại cao quý, không còn sót lại đến sắc loại thấp hèn. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

10. Sắc-uẩn nào thuộc về loại xa, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại xa, không còn sót lại đến sắc loại gần. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

11. Sắc-uẩn nào thuộc về loại gần, sắc-uẩn ấy diệt ngay khi sắc loại gần, không còn sót lại đến sắc loại xa. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-thường, bởi vì diệt mất.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Cũng như trên,

• Sắc-uẩn có 11 loại trạng-thái khổ

• Sắc-uẩn nào trong quá-khứ, sắc-uẩn ấy đã diệt trong quá-khứ, không còn sót lại đến hiện-tại. Vì vậy, sắc-uẩn ấy có trạng-thái khổ, vì đáng kinh sợ.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Cũng như vậy, sắc-uẩn có 11 loại trạng-thái khổ, vì

đáng kinh sợ.

• Sắc-uẩn có 11 loại trạng-thái vô-ngã

• Sắc-uẩn nào trong quá-khứ, sắc-uẩn ấy đã diệt trong quá-khứ, không còn sót lại đến hiện-tại. Vì vậy sắc-uẩn ấy có trạng-thái vô-ngã, vì vô dụng.

Đó là 1 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Cũng như vậy, sắc-uẩn có 11 loại trạng-thái vô-ngã, vì vô dụng.

Như vậy, sắc-uẩn có 11 loại, mỗi loại có 3 trạng-thái- chung gồm có tất cả là 33 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Cũng như vậy,

• Thọ-uẩn có 11 loại cũng có trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, gồm có tất cả là 33 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.
• Tưởng-uẩn có 11 loại cũng có trạng-thái vô- thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, gồm có tất cả là 33 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

• Hành-uẩn có 11 loại cũng có trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, gồm có tất cả là 33 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.
• Thức-uẩn có 11 loại cũng có trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã, gồm có tất cả là 33 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Như vậy, 5 uẩn gồm có 165 trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa.

Phương pháp thực-hành đối-tượng thiền-tuệ ngũ-uẩn ngũ-uẩn theo 40 trạng-thái

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ với đối-tượng thiền-tuệ là ngũ-uẩn có 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã.

Nếu khai triển 3 trạng-thái-chung thì có 40 trạng-thái chi-tiết, để cho trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa được vững chắc.

• Trạng-thái vô-thường có 10 trạng-thái chi-tiết.
• Trạng-thái khổ có 25 trạng-thái chi-tiết.
• Trạng-thái vô-ngã có 5 trạng-thái chi-tiết. Gồm có 40 trạng-thái chi-tiết⁽¹⁾.

• Aniccalakkhaṇa: Trạng-thái vô-thường có 10 trạng-thái chi-tiết là đối-tượng của trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa, mà hành-giả thực-hành như sau:

1. Aniccato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái vô- thường, vì mỗi uẩn không tồn tại lâu.
2. Palokato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái tiêu hoại, vì mỗi uẩn bị hoại do bệnh hoạn, già, chết.

¹ Bộ Visuddhimagga, phần Sammasanañāṇakathā.

3. Calato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái biến đổi, vì mỗi uẩn bị biến đổi do bệnh, già, chết.
4. Pabhaṅguto: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái tan rã, vì mỗi uẩn bị tan rã do nguyên nhân bên ngoài và trạng-thái bên trong ngũ-uẩn.
5. Addhuvato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái không bền vững, vì mỗi uẩn không vững chắc.
6. Vipariṇāmadhammato: Hành-giả thực-hành có trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái biến đổi là thường, vì thường bị biến đổi do sự già, sự chết.
7. Asārakato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái vô dụng, không cốt lõi, vì yếu, dễ mục nát như gỗ mục.
8. Vibhavato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái bị suy, vì không phát triển được.
9. Saṅkhatato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái bị cấu tạo, vì do nhân-duyên tạo nên.
10. Maraṇadhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng- thái huỷ diệt, chết là thường, vì có sự chết là thường.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, hiện rõ trạng-thái vô-thường với 10 trạng-thái vô-thường chi- tiết tuỳ theo khả năng của mỗi hành-giả.

• Dukkhalakkhaṇa: Trạng-thái khổ có 25 trạng-thái chi-tiết là đối-tượng của trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasana- ñāṇa, mà hành-giả thực-hành như sau:

1. Dukkhato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ khó chịu, vì sinh rồi diệt liên tục luôn luôn hành hạ, ngũ- uẩn là nơi phát sinh mọi sự khổ.
2. Rogato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ như bệnh tật, vì luôn luôn phải chăm sóc như người bệnh, là nơi phát sinh các thứ bệnh.
3. Gaṇḍato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ như ung nhọt, vì thường chảy ra những đồ dơ bẩn, nơi phát sinh mọi phiền-não, có sự lão, bệnh, tử.
4. Sallato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ như mũi tên độc, vì làm cho đau đớn do mọi phiền-não đâm bên trong, khó nhổ bỏ ra được.
5. Aghato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái bất hạnh, vì đem lại sự suy thoái.
6. Ābādhato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái bệnh hoạn, ốm đau, vì không được khỏe, và nguyên nhân phát sinh mọi bệnh tật.
7. Ītito: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái suy đồi, vì đem lại những điều thiệt hại lớn.
8. Upaddavato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái

khổ tai nạn, vì đem lại những điều bất lợi, và là nơi xảy ra mọi tai họa.

9. Bhayato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ đáng kinh sợ, vì là nơi phát sinh mọi điều đáng sợ làm cho khổ tâm lo sợ.
10. Upasaggato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ cản trở, vì có những điều trở ngại cản trở.
11. Atāṇato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ không có nơi bảo hộ, vì không bảo hộ được.
12. Aleṇato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ không có nơi ẩn náu, vì không có nơi an toàn.
13. Asaraṇato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ không nơi nương nhờ, vì không có nơi an toàn.
14. Ādīnavato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ nhiều tội chướng, vì khổ trong kiếp tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài.
15. Aghamūlato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái nguồn gốc của khổ đau, vì là nguồn gốc của mọi sự tội lỗi.
16. Vadhakato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ như kẻ sát hại, vì người sát hại là người mình tin cậy như người bạn thân.
17. Sāsavato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái có phiền- não trầm luân, vì là con đường đi đến khổ trầm luân.

18. Mārāmisato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ là mồi của Māra, vì là mồi của tử thần và phiền-não.
19. Jātidhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ sinh là thường, vì có sự tái-sinh kiếp sau là thường.
20. Jarādhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng- thái khổ già là thường, vì có sự già là thường.
21. Byādhidhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng- thái khổ bệnh là thường, vì có bệnh là thường.
22. Sokadhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ sầu não là thường, vì có sầu não là thường.
23. Paridevadhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ than khóc là thường, vì có sự than khóc là thường.
24. Upāyāsadhammato: Hành-giả thực-hành có trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái nỗi thống khổ cùng cực, vì có nỗi thống khổ cùng cực là thường.
25. Saṃkilesikadhammato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, có trạng-thái khổ do phiền-não làm ô nhiễm, vì tham ái làm ô nhiễm là thường.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên hiện rõ trạng-thái khổ với 25 trạng-thái khổ chi tiết tuỳ theo khả năng của mỗi hành-giả.

• Anattalakkhaṇa: Trạng-thái vô-ngã có 5 trạng-thái chi-tiết là đối-tượng của trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 samma- sanañāṇa, mà hành-giả thực-hành như sau:

1. Anattato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên có trạng-thái vô-ngã, không phải ta, bởi vì không có ai làm chủ.
2. Parato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên có trạng-thái khác lạ, bởi vì không có quyền lực điều hành được.
3. Rittato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên có trạng-thái trống không, bởi vì không có thường, lạc, ngã, tịnh như thấy sai, chấp lầm.
4. Tucchato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên có trạng-thái rỗng không, bởi vì không có cốt lõi.
5. Suññato: Hành-giả thực-hành có trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên có trạng-thái hoàn toàn không, bởi vì không phải ta, không phải của ta, không có ai làm chủ, không chiều theo ý muốn của ai.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của ngũ-uẩn, nên hiện rõ trạng-thái vô-ngã với 5 trạng-thái vô-ngã chi tiết tuỳ theo khả năng của mỗi hành-giả.

Sắc-pháp phát sinh do 4 nhân-duyên

Sắc-pháp  phát  sinh  do  4  nhân-duyên  là  nghiệp

(kamma), tâm (citta), thời tiết (utu), vật thực (āhāra).

• Sắc-pháp phát sinh do nghiệp gọi là kammajarūpa.
• Sắc-pháp phát sinh do tâm gọi là cittajarūpa.
• Sắc-pháp phát sinh do thời tiết gọi là utujarūpa.

• Sắc-pháp phát sinh do vật thực gọi là āhārajarūpa.

Theo bộ Vi-Diệu-Pháp Yếu-Nghĩa giảng giải trong phần Rūpasamuṭṭhānanaya: Pháp làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp có 4 pháp như sau:

1. Kamma: Nghiệp chỉ có 25 nghiệp đã tạo trong kiếp quá-khứ hoặc kiếp hiện-tại đó là 12 bất-thiện-nghiệp, 8 dục-giới-đại-thiện-nghiệp, 5 sắc-giới-thiện-nghiệp làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp gọi là kammajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do nghiệp.

Ngoài 25 nghiệp ấy ra, còn lại 4 vô-sắc-giới thiện- nghiệp và siêu-tam-giới thiện-nghiệp không làm nhân- duyên phát sinh sắc-pháp.

Kammajarūpa: Sắc phát sinh do nghiệp có 18 sắc- pháp là:

• Pasādarūpa: 5 tịnh-sắc: Nhãn-tịnh-sắc, nhĩ-tịnh-sắc, tỷ-tịnh-sắc, thiệt-tịnh-sắc, thân-tịnh-sắc.
• Bhavarūpa: 2 sắc-tính: Sắc-nam-tính, sắc-nữ-tính.
• Hadayarūpa: 1 sắc-pháp là nơi sinh của ý-thức-tâm.
• Jīvitarūpa: 1 sắc-mạng-chủ.
• Avinibbhogarūpa: 8 sắc-pháp bất-phân-tách (đất, nước, lửa, gió, sắc, hương, vị, vật-thực).
• Paricchedarūpa: 1 sắc-chân-không.

Sắc-pháp phát sinh do nghiệp trong thân của chúng- sinh suốt mỗi sát-na-tâm (khaṇacitta) kể từ khi tái-sinh,..

2. Citta: Tâm chỉ có 75 tâm đó là 12 bất-thiện-tâm, 8

vô-nhân-tâm (trừ 10 thức-tâm), 8 đại-thiện-tâm, 8 đại-

quả-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm, 15 sắc-giới-tâm, 8 vô-sắc- giới-tâm (trừ 4 vô-sắc-giới quả-tâm), 8 siêu-tam-giới-tâm làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp gọi là cittajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do tâm.

Ngoại trừ 14 tâm: 10 thức-tâm và 4 vô-sắc-giới quả- tâm, bởi vì không làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp và các quả-tâm khi làm phận sự tái-sinh kiếp sau và tử-tâm của bậc Thánh A-ra-hán cũng không làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp.

Cittajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do tâm có 15 sắc-pháp là:

• Saddarūpa: 1 sắc-âm-thanh.
• Viññattirūpa: 2 sắc-cử động: Thân-cử-động, khẩu- cử-động.
• Vikārarūpa: 3 sắc-biến chuyển: Sắc-nhẹ-nhàng, sắc- mềm-mại, sắc-uyển-chuyển.
• Avinibbhogarūpa: 8 sắc-bất-phân-tách.
• Paricchedarūpa: 1 sắc-chân-không.

Sắc-pháp phát sinh do tâm trong thân của chúng-sinh suốt mỗi sát-na sinh (uppādakkhaṇa) của tâm kể từ hộ- kiếp-tâm đầu tiên sau tái-sinh-tâm, v.v…

3. Utu: Thời tiết đó là khí lạnh (sītatejo), khí nóng (uṇhatejo) ở bên trong và bên ngoài thân của chúng-sinh làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp gọi là utujarūpa: Sắc-pháp phát sinh do nóng hoặc lạnh.

Utujarūpa: Sắc-pháp phát sinh do thời tiết có 13 sắc- pháp là:

• Saddarūpa: 1 sắc-âm-thanh.
• Vikārarūpa: 3 sắc-biến-chuyển: Sắc-nhẹ-nhàng, sắc- mềm-mại, sắc-uyển-chuyển.
• Avinibbhogarūpa: 8 sắc-bất-phân-tách.
• Paricchedarūpa: 1 sắc-chân-không.

Khí lạnh, khí nóng ở bên trong thân của chúng-sinh làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp.

Sắc-pháp phát sinh do lạnh hoặc nóng trong mỗi sát- na-trụ (ṭhitikhaṇa) của tâm kể từ tái-sinh-tâm, v.v…

Còn thời tiết lạnh, nóng ở bên ngoài tiếp xúc với thân của chúng-sinh làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp lạnh hoặc nóng tiếp tục không ngừng.

4. Āhāra: Vật-thực đó là ojā: Chất bổ trong các món ăn thức uống, và chất bổ trong các thứ thuốc bổ đã dùng vào trong thân, làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp, gọi là āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật thực.

Āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật thực có 12 sắc-pháp là:

• Vikārarūpa: 3 sắc-biến chuyển: Sắc-nhẹ-nhàng, sắc- mềm-mại, sắc-uyển-chuyển.
• Avinibbhogarūpa: 8 sắc-bất-phân-tách.
• Paricchedarūpa: 1 sắc-chân-không.

Vật-thực làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp đó là

ojā: Chất bổ có 2 loại:

• Bahiddha ojā: Chất bổ bên ngoài đó là chất bổ trong các món ăn thức uống, các thứ thuốc bổ, …
• Ajjhatta ojā: Chất bổ bên trong thân có 2 loại:
• Kammaja ojā: Chất bổ phát sinh do thiện-nghiệp.
• Utuja ojā: Chất bổ phát sinh do thời tiết.

Hai loại ojā chất bổ này phát sinh trong thân của chúng-sinh, làm phận sự hỗ trợ cho āhārajarūpa: Sắc- pháp phát sinh do vật thực gọi là upathambhakasatti.

Còn Bahiddha ojā: Chất bổ bên ngoài làm phận sự trực tiếp để cho āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật thực gọi là janakasatti.

Trong 2 loại ojā: Kammaja ojā và utuja ojā, thì kam- maja ojā có vai trò quan trọng hỗ trợ cho āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật thực hơn utuja ojā.

Āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật-thực làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp suốt mỗi sát-na-tâm.

Trong bộ Visuddhimagga giảng giải rằng:

• Đối với con người trong cõi người dùng đồ ăn thức uống đầy đủ chất bổ một lần có khả năng duy trì sắc- thân suốt 7 ngày.
• Đối với chư-thiên cõi trời dục-giới dùng vật thực cõi trời một lần có khả năng duy trì sắc-thân suốt 1- 2 tháng.

Chất bổ (ojā) trong vật thực đã dùng vào trong bụng kết hợp với kammaja ojā trong thân của con người, hỗ trợ cho āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật-thực suốt 7 ngày trong cõi người. Còn chất bổ (ojā) trong vật- thực cõi trời tiếp xúc với thân của chư-thiên, hỗ trợ cho āhārajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do vật thực suốt 1 hoặc 2 tháng trong cõi trời dục-giới.

Đó là sắc-pháp phát sinh do 4 nhân-duyên.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp phát sinh do 4 nhân-duyên: Nghiệp (kamma), tâm (citta), thời tiết (utu), vật thực (āhāra); thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp ấy.

Sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa)

Ví dụ: Iriyāpatha: Tứ-oai-nghi

Tứ-oai-nghi: Oai-nghi đi, oai-nghi đứng, oai-nghi ngồi, oai-nghi nằm, và các oai-nghi phụ gồm các cử động của thân như bước tới trước, bước lui sau, co tay vào, duỗi tay ra, co chân vào, duỗi chân ra, quay bên phải, quay bên trái, nhìn bên phải, nhìn bên trái, v.v…

Tứ-oai-nghi và các oai-nghi phụ của thân đều là sắc- pháp phát sinh do tâm, gọi là cittajarūpa.

Cittajarūpa: Sắc-pháp phát sinh do tâm. Tâm gồm có 75 tâm có khả năng làm nhân-duyên phát sinh sắc-pháp.

• Sắc-pháp tứ-oai-nghi và các oai-nghi phụ phát sinh chỉ có do 32 tâm mà thôi, đó là:
• Manodvāravajjanacitta: 1 ý-môn-hướng-tâm.
• Kāmajavanacitta: 29 dục-giới tác-hành-tâm: 12 bất- thiện-tâm, 8 đại-thiện-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm, 1 tiếu- sinh-tâm, và 2 thần-thông-tâm (abhiññācitta).

Trong 32 tâm này, tâm nào cũng có khả năng làm nhân-duyên phát sinh 4 oai-nghi hoặc các oai-nghi phụ đều là sắc-pháp phát sinh do tâm ấy.

Thực-hành pháp-hành thiền-tuệ

Trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ sự diệt

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ với đối- tượng tứ-oai-nghi: Oai-nghi đi, oai-nghi đứng, oai-nghi ngồi, oai-nghi nằm gọi là sắc-đi, sắc-đứng, sắc-ngồi, sắc-nằm là sắc-pháp phát sinh do tâm (cittajarūpa), trí- tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa phát sinh, thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp tứ-oai-nghi.

1. Oai-nghi đi gọi là sắc-đi

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-đi đó là tư thế đi, dáng đi toàn thân di chuyển bước đi một cách tự nhiên theo mỗi sự biến chuyển như sau:

• Toàn thân dở chân lên (uddharaṇa) chưa kịp bước tới (atiharaṇa) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân dở chân lên, nên hiện rõ

trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-đi.

• Toàn thân bước tới (atiharaṇa) chưa kịp dời chân (vītiharaṇa) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân bước tới, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-đi.
• Toàn thân dời chân (vītiharaṇa) chưa kịp đặt chân xuống (vossajjana) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân dời chân, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-đi.
• Toàn thân đặt chân xuống (vossajjana) chưa kịp đạp chân (sannikkhepana) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân đặt chân xuống, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng- thái vô-ngã của sắc-đi.
• Toàn thân đạp chân (sannikkhepana) chưa kịp đè chân (sannirumbhana) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân đạp chân, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-đi.

Như vậy, mỗi khi dáng đi cũ bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang đến dáng đi mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-đi ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng- thái vô-ngã của sắc-đi ấy.

Tứ đại: Đất, nước, lửa, gió trong sắc-đi

• Khi toàn thân dở chân lên, thì địa-đại và thủy-đại có năng lực ít và yếu, còn hỏa-đại và phong-đại có năng lực nhiều và mạnh.

• Khi toàn thân bước tới và khi dời chân cũng giống như toàn thân dở chân lên, thì địa-đại và thủy-đại có năng lực ít và yếu, còn hỏa-đại và phong-đại có năng lực nhiều và mạnh.
• Khi toàn thân đặt chân xuống, thì hỏa-đại và phong- đại có năng lực ít và yếu, còn địa-đại và thủy-đại có năng lực nhiều và mạnh.
• Khi toàn thân đạp chân xuống và khi đè chân cũng giống như toàn thân đặt chân xuống, thì hỏa-đại và phong-đại có năng lực ít và yếu, còn địa-đại và thủy-đại có năng lực nhiều và mạnh, ...

Cho nên, khi toàn thân dở chân lên, các sắc-pháp nương nhờ nơi tứ-đại ấy chưa kịp bước tới (atiharaṇa) thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp toàn thân dở chân lên và các sắc-pháp nương nhờ nơi tứ-đại ấy, nên hiện rõ trạng- thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp sắc-đi ấy.

2. Oai-nghi đứng gọi là sắc-đứng

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-đứng đó là tư thế đứng, dáng đứng toàn thân đứng thẳng một cách tự nhiên.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-đứng đó là tư thế đứng, dáng đứng toàn thân đứng thẳng như sau:

• Khi dáng đứng ấy bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang dáng đứng mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của dáng đứng cũ ấy, nên hiện rõ trạng- thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-đứng ấy.

Như vậy, mỗi khi dáng đứng cũ bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang đến dáng đứng mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc- đứng ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ trạng-thái vô-ngã của sắc-đứng ấy.

3. Oai-nghi ngồi gọi là sắc-ngồi

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-ngồi đó là tư thế ngồi, dáng ngồi, thân phần trên ngồi thẳng, thân phần dưới ngồi co theo mỗi dáng ngồi một cách tự nhiên.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền- tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-ngồi đó là tư thế ngồi, dáng ngồi toàn thân ngồi một cách tự nhiên như sau:

• Khi dáng ngồi ấy bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang dáng ngồi mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của dáng ngồi cũ ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô- thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-ngồi ấy.

Như vậy, mỗi khi dáng ngồi cũ bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang đến dáng ngồi mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc- ngồi ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-ngồi ấy.

4. Oai-nghi nằm gọi là sắc-nằm

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-nằm đó là tư thế nằm, dáng nằm toàn thân nằm thẳng trên mặt phẳng một cách tự nhiên.

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-nằm đó là

tư thế nằm, dáng nằm toàn thân nằm thẳng trên mặt phẳng một cách tự nhiên như sau:

• Khi dáng nằm ấy bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang dáng nằm mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của dáng nằm cũ ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô- thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-nằm ấy.

Như vậy, mỗi khi dáng nằm cũ bắt đầu biến chuyển chưa kịp sang đến dáng nằm mới, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc- nằm ấy, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-nằm ấy.

Phương pháp diệt diṭṭhi, māna, nikanti

Trong bộ Visuddhimagga, phần sammasanañāṇa- kathā giảng dạy phương pháp diệt diṭṭhi, māna, nikanti:

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền- tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc- pháp, của danh-pháp, nên hiện rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp làm nền tảng, hành-giả thực-hành phương pháp diệt diṭṭhi (tà-kiến), māna (ngã-mạn), nikanti (tham-ái) bằng nhiều cách như sau:

• Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi có trí- tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa chỉ thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp mà thôi, không thấy gì khác gọi là ta, người, chúng-sinh, … nên diệt được sattasaññā: Tưởng lầm chúng-sinh, khi trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp, không tưởng lầm chúng-sinh, nên tà-kiến không phát sinh nghĩa là thoát ra khỏi tà-kiến chấp-ngã (diṭṭhi ugghāṭitā).

• Và trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp,của danh-pháp, khi thoát ra khỏi tà-kiến chấp- ngã, nên ngã-mạn không phát sinh nghĩa là tách rời ra khỏi ngã-mạn (māno samugghāṭito).
• Và trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp, khi tách rời ra khỏi ngã-mạn, nên tham-ái không phát sinh nghĩa là làm kiệt lực tham- ái (nikanti pariyādiṇṇā).

Phân biệt chưa diệt và đã diệt diṭṭhi, māna, nikanti

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, khi có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa đã phát sinh, để nhận thức biết rằng: Hành-giả diệt được diṭṭhi, māna, nikanti hay chưa? Bằng cách kiểm tra lại tâm của hành-giả như sau:

• Nếu hành-giả còn chấp-thủ rằng:

“Ahaṃ vipassāmi, mama vipassanā.”

Ta thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp, hoặc trí-tuệ thiền-tuệ ấy là của ta.

Như vậy, hành-giả chưa thoát ra khỏi tà-kiến chấp-ngã.

• Nếu hành-giả khi có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 samma- sanañāṇa thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ sự diệt của sắc- pháp, của danh-pháp chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 đã thoát ra khỏi tà-kiến chấp-ngã rồi (diṭṭisamugghāṭanaṃ nāma).
• Nếu hành-giả còn chấp-thủ rằng:

“Suṭṭhu vipassāmi, manāpaṃ vipassāmi.”

Ta thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp thật là quý hóa quá! Hoặc ta thấy rõ, biết rõ trạng-thái

vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc- pháp, của danh-pháp thật là đáng hài lòng quá!

Như vậy, hành-giả chưa tách rời ra khỏi ngã-mạn.

• Nếu hành-giả khi có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 samma- sanañāṇa thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ sự diệt của sắc- pháp, của danh-pháp chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi, thì trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 đã tách rời ra khỏi ngã- mạn rồi (mānasamugghāṭo nāma).
• Nếu hành-giả còn chấp-thủ rằng:

“Vipassituṃ sakkomi.”

Ta có thể thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-thường, trạng- thái-khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp.

Như vậy, hành-giả chưa làm kiệt lực được tham-ái.

• Nếu hành-giả khi có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 samma- sanañāṇa thấy rõ, biết rõ, phân biệt rõ sự diệt của sắc- pháp, của danh-pháp chỉ là sắc-pháp, danh-pháp mà thôi, thì gọi là trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 đã làm kiệt lực được tham-ái (nikantipariyādānaṃ nāma).

Tư duy ngăn cản diṭṭhi, māna, nikanti

• Nếu tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp là ta (ngã) thì chấp-thủ là ta (ngã) cũng nên, nhưng sự-thật thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp là pháp-vô-ngã, không phải là ngã, là ta. Cho nên, tất cả mọi sắc-pháp, danh- pháp đều có trạng-thái vô-ngã, bởi vì không theo quyền lực của ai, không chiều theo ý muốn của ai; có trạng- thái vô-thường, bởi vì sinh rồi diệt, có rồi không, có trạng-thái khổ, bởi vì sinh rồi diệt luôn luôn hành hạ.

Như vậy, nên diṭṭhi ugghāṭitā: Thoát ra khỏi tà-kiến chấp-ngã.

• Nếu tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp là thường tồn lâu dài thì chấp-thủ là thường cũng nên, nhưng sự-thật thật-tánh của sắc-pháp, của danh-pháp là vô-thường, không phải là thường. Cho nên, tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp đều có trạng-thái vô-thường, bởi vì sinh rồi diệt, có rồi không; có trạng-thái khổ, bởi vì sinh rồi diệt luôn luôn hành hạ; có trạng-thái vô-ngã, bởi vì không theo quyền lực của ai, không chiều theo ý muốn của ai.

Như vậy, nên māno samugghāṭito tách rời ra khỏi

ngã-mạn.

• Nếu tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp là lạc thì chấp- thủ là lạc cũng nên, nhưng sự-thật thật-tánh của sắc- pháp, của danh-pháp là khổ, không phải là lạc. Cho nên, tất cả mọi sắc-pháp, danh-pháp đều có trạng-thái khổ, bởi vì sinh rồi diệt luôn luôn hành hạ; có trạng- thái vô-thường, bởi vì sinh rồi diệt, có rồi không, có trạng-thái vô-ngã, bởi vì không theo quyền lực của ai, không chiều theo ý muốn của ai.

Như vậy, nên nikantipariyādānaṃ làm kiệt lực tham-ái.

Cho nên, 3 trạng-thái chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp, ngăn cản được tà-kiến, ngã-mạn, tham-ái như sau:

• Nếu khi hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, có trí-tuệ thiền-tuệ thứ 3 sammasanañāṇa thấy rõ, biết rõ sự diệt của sắc-pháp, của danh-pháp, thường thấy rõ, biết rõ trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, của danh-pháp thì thoát ra khỏi tà-kiến chấp-ngã.